|
مقدمهای بر جامعه شناسی شایعه
توضیحات: از
دیرباز مفهوم و اصطلاح شایعه در محاورات روزمره مردم و در نوشته‌های
صاحبان رأی و اندیشه به کار رفته است. گاهی شایعه خود به رسانه‌ای تبدیل
می‌شود که به هماوردی با رسانه‌های رسمی می‌پردازد. چنین اهمیتی موجب شده
است تا کارگزاران عملیات روانی از شایعه به منزله ابزار و روشی برای تخریب
روحیه حریف، برآشفتن توده‌ها و تحقق سایر اهداف و مقاصد خویش بهره‌گیرند.
از
نظر آلپورت و پستمن (تحلیل‌گران رویکرد روان‌شناختی شایعه) عوامل
گوناگونی، موجب شکل‌گیری در رواج شایعه می‌باشد که تمایل برای رفع ابهام،
یکی از آنان است.
از
موافقان با دیدگاه آلپورت و پستمن می‌توان به میلر و رابرت رنپ، فورستر و
اجکا اشاره کرد. آنان نیز معتقد هستند وجود ابهام (فقدان اطلاعات) در مورد
موضوعات مهم در بین گروه‌های متجانس (نظیر مردم یک شهر، یک یگان نظامی و
...) موجب رواج سریع شایعات می‌شود.
در ادامه نویسنده به این نکته اشاره می‌کند که در فرآیند شکل‌گیری شایعه سه عامل اصلی وجود دارد:
الف- شایعه غالباً از طریق صحبت‌ها و مکالمات شخصی افراد منتقل می‌شود بدون این که این امر نیازمند دلیل و برهان باشد.
ب- شایعه عمدتاً مربوط به وقایع و رویدادهای مهم، اشخاص مشهور، مسئولان، مردم، سازمان‌ها و نهادهای مهم می‌باشد.
ج- شایعه خبری است که در نتیجه مباحثات گروهی به صورت بازسازی شده‌ای در آمده است.
اهمیت و ضرورت پرداختن به مسئله شایعه به طور خلاصه بدین شرح است:
1- بالا بردن اضطراب احتمالی و تأثیر آن بر میزان بهره‌وری و تولید و کاهش دادن را نشان می‌دهد.
2- از آنجایی که بخش بزرگی از سخنان عادی در اجتماع، شایعه است در خور توجه است
3- شایعه را نباید کاری غیرعادی، پیش پا افتاده در رفتار اجتماعی معقول بشر انگاشت.
دکتر تنهایی در کتاب نظریه‌های جامعه شناسی خویش، مراحل یا سطوح رشد شایعه را این گونه شرح می‌دهد:
الف- مرحله خلاصه یا هموار کردن: داستان یا مفهوم به صورت یک جمله کوتاه درآورده می‌شود، تا قابل فهم گردد و به راحتی نقل شود.
ب- مرحله حاد کردن، تیز کردن یا حساس کردن: مفاهیم در این مرحله حادتر از آن چه هست بیان می‌شوند تا تحریک عاطفی را موجب شوند.
ج- مرحله همانندسازی: موضوع و مفهوم باید طوری بیان گردد که با سنگ فکری‌ها یا پیش‌داوری‌ها و کارهای فرهنگی ما موافق باشد.
بنابراین می‌توان نتیجه گرفت شایعه، پدیدۀ اجتماعی بسیار خطرناکی است ولی با مدیریت صحیح آن می‌توان از آن در راستای منافع
خود، سود جست. برای ایجاد شایعه دو عامل «ابهام و اهمیت» ضروری هستند.
وجود شایعه بدون یکی از این دو عنصر محال است، زیرا نسبت بین این دو ضرب
است، در نتیجه با نبود یکی از آنها جواب صفر خواهد بود.
برای تغییر پیام و تبدیل آن به یک شایعه و ایجاد تغییر و دگرگونی ذهنی در مخاطبان سه فرآیند کلی تسطیح[1]، برجستگی[2] و همانندسازی[3]،
موجب زدودن حقیقت به انحراف‌سازی و زیاد کردن تمرینات موجود در شایعه
می‌شوند، البته عوامل اجتماعی و فرهنگی در ادراک حسی انسان تأثیر به سزایی
دارد.
نویسنده در بخش دوم کتاب به انتقال شایعه می‌پردازد که سه عمل ادراک، به حافظه سپردن و گزارش کردن از فردی به فرد دیگر طی می‌شود.
فقدان
خبر و منابع موثق: فضای رواج شایعه را گسترش می‌دهد. برای رواج شایعه
عموماً از مردم استفاده می‌شود و رسانه‌ها در مرتبه بعد آن را دامن زده و
یا تکذیب می‌کنند. نقطه تمرکز شایعات نکاتی است که مردم حساسیت بیشتری نسبت
به آنها دارند.
کاربرد
عمده شایعه در جنگ‌های تبلیغاتی و روانی است و زمان شیوع آن بیشتر در
موقعیت‌های نابسامان و آشفته و زمان‌های بحرانی جنگ‌های سرد و گرم است.
برجستگی و دربرگیری، دو ویژگی مشترک شایعه و خبر است.
منشاء
شایعه را باید حوادث و مشاهدات مبهم و سردرگم دانست. هدف شایعه نیز توضیح
حقایق خام است یعنی تلاش می‌کند تا واقعیت را روشن کند. این که شایعه درست
است یا خیر؟ در حقیقت شایعه مزاحم است و بعضی اوقات حقایق را بیان می‌کند و
برای قدرت‌ها خطر ایجاد می‌کند و همین اثبات می‌کند که شایعه الزاماً
نادرست نیست.
از
شایعه برداشت‌های مختلفی می‌شود و از آن جمله این است که؛ عاملان عملیات
روانی شایعه را در درون سناریوی فراگیر عملیات روانی خویش قرار می‌دهند و
از آن برای تخریب روحیه، فریب دشمن، سلب اعتماد مردم و سربازان از رهبران و
فرماندهان و ... آن استفاده می‌کنند و عده‌ای دیگر معتقد هستند که شایعه،
شبه واقعیت است همانند مارک تواین که می‌گوید: «تا حقیقت کفش‌های خود را به
پا کند، دروغ نیمی از جهان را زیر پا می‌گذارد»
از
نظر کاپفرر، شایعه خود نوعی رسانه است که اطلاعات را دهان به دهان منتقل
می‌سازد، به باور او «شایعات اطلاعات و اخباری‌اند که همزمان و موازی با
اخبار رسمی جریان دارند و گاه خلاف منبع رسمی عمل می‌کنند»، در ادامه
نویسنده به تعاریفی همچون اسطوره می‌پردازد. لاپینز و فارنس ورث می‌گویند:
«اسطوره عبارت است از شایعه‌ای که جزئی از میراث ملی شده است و در بسیاری
موارد کلمه شایعه به جای اسطوره به کار می‌رود که عکس آن نیز درست است.»
شایعه
شاخص روحیه نیز هست؛ زیرا ما شایعات بدبینانه در مورد شکست و مصیبت و ...
داریم و هم شایعات خوش‌بینانه که در مورد صلح، اطمینان خاطر و ... است.
به
نظر می‌رسد که شایعات نقش پر اهمیتی در ایجاد و تشدید اغتشاشات و شورش‌های
عمومی دارند به همین سبب شناسایی نقش آنها قبل و حین آشوب و پس از آن
می‌تواند به پیشگیری از آن کمک کند.
در بخش سوم کتاب نویسنده انواع شایعات را دسته‌بندی کرده است که به شرح ذیل است:
1- شایعات خزنده
بایساو 2- شایعات آتشین (سخت و تند)
(جامعه‌شناس روسی) 3- شایعات غواصی (پایدار)
4- شایعات توهم‌انگیز
کاپفرر
با بررسی‌های خود دریافته است که «هفت زمینه عمده برای شایعات سیاسی وجود
دارد که می‌توان آنها را هفت گناه کبیره شایعات تلقی کرد» که بدین ترتیب
است:
1- دست‌های نامرئی یا قدرت‌های پنهانی
2- توافق‌های محرمانه
3- شایعات سیاسی پول و فساد مالی است
4- بیماری و ناتوانی رهبران حکومتی
5- روابط نامشروع جنسی و داشتن چند زن
6- تعارض گفتار و کردار زمامداران حکومتی
7- خیانت سیاست‌مداران
در سنجش چهارم کتاب به علل پذیرش شایعه و مصاحبه پرداخته شده که عبارتند از:
1- تنفر
2- پذیرش شایعه برای توجیه خود
3- شکستن سکوت ملال‌آور
4- تحریف واقعیت‌ها
یکی از مطالب مهم اهداف شایعه‌سازی است که شامل:
1- کیش شخصیت بعضی از افراد
2- ایجاد باور نزد دیگران
3- تخریب روانی
4- افشاندن تخم بی‌اعتمادی
5- حفظ پایگاه طبقاتی افراد، بهره‌کشی و غارت دست‌رنج انسان‌های محروم
6- نگه داشتن مردم در جهل و خرافات
شایعات در حیطه‌های مختلف رواج می‌یابد که اهم آن عبارت‌اند از:
1- شایعات سیاسی
2- شایعات اقتصادی
3- شایعات مذهبی
4- شایعات امنیتی
حال
به این باید اشاره کرد که، ویژگی‌های افراد شایعه‌پذیر، شایعه‌گو و
شایعه‌جو چیست؟ به طور کلی برجسته‌ترین ویژگی‌های افراد اشاره شده عبارت
است از:
1- ساده‌لوحی و زودباوری
2- ناامنی و زودبرانگیختگی
3- پرگویی و گزافه‌گویی
4- غیبت و دروغ‌گویی
5- ایستایی شخصیت و عدم اعتماد به نفس
6- خود توجهی و کژاندیشی
نظر
اسلام در رابطه با شایعه شنیدنی است که ما (مسلمانان) به فرموده قرآن
باید جستجوی حقیقت (تحدی حقیقت) کنیم خداوند در سوره حجرات آیه 6
می‌فرمایند: «یا مؤمنان اگر بدکار و فاسقی برای شما خبر بیاورد فوراً تحقیق
کنید، مبادا که به خاطر جهالت به دیگران صدمه بزنید و به زودی از آن چه
کرده‌اید پشیمان شوید و توبه کنید با وجود چیز‌هایی که گفته شد آیا باز هم
فکر می‌کنید که دست پنهانی در کار است؟»
هر
اندازه در یک جامعه مسئله‌ای (شایعه‌ای) برای مردم مهمتر و حساس‌تر باشد
آن شایعه با سرعت بیشتری رواج پیدا می‌کند و نیز چنین است مسئله‌ای که
جامعه نسبت به آن دچار ابهام هستند.
راه‌کارهای مقابله با شایعه بدین قرار است:
1- پیشگیری
2- درمان
3- اطلاع‌رسانی دقیق، شفاف و به موقع پیرامون مسائل
4- کار فرهنگی مستمر و دقیق
5- برخورد فیزیکی با مراکز شبهه فراکنی
البته راه‌کارهایی از نظر اسلام ارائه شده است که بدین مضمون است: 1- تشکیک 2- سکوت
تأثیر شایعات از نظر اسلام در جامعه شامل 10 مورد است که به صورت اجمال به چند مورد از آن می‌پردازیم:
1- گسترش ناامنی، ترس و اضطراب
2- ایجاد تفرقه و رویارویی بین اقشار جامعه
3- به خطر انداختن امنیت عمومی جامعه و ...
و
در ادامه به عوامل مؤثر در ترویج شایعه از نظر اسلامی می‌پردازیم که در
این کتاب به 6 مورد اشاره شده است که ما به اختصار به آنها اشاره می‌کنیم:
1- میزان اهمیت موضوع در جامعه
2- وضعیت و اوضاع و اموال مناسب
3- ابهام در خبر یا موضوع
4- اطلاعات و اخبار متناقض
5- شدت هیجانات و تشنج‌های عاطفی
6- خلاء اطلاعات
و نهایتاً نویسنده در بخش ششم کتاب به نتیجه‌گیری مباحث مطرح شده پرداخته است. |